ადამიანი და სამყარო წმინდა მაქსიმე აღმსარებლის ღვთისმეტყველებაში.
ავტორი: პერგამოს მიტროპოლიტი იოანე ზიზიულასი.
თარგმანი: თორნიკე მამნიაშვილი
***
განვითარებითი შემოქმედება
- შესავალი: წმინდა მაქსიმეს ცხოვრება
დიდი სიხარულით ვიღებ მონაწილეობას კვლევათა ეროვნული საზოგადოების ბიზანტიური კვლევების მიერ ორგანიზებულ მოხსენებათა ციკლში. ციკლში, რომელიც ნამდვილად წარმოადგენს განსაკუთრებული ინტერესის საგანს არა მხოლოდ ბიზანტიის ისტორიისა და კულტურის შესასწავლად, არამედ თანამედროვე სამყაროსთვის ამ კულტურის მნიშვნელობისთვისაც.
ეკოლოგიური კრიზისის მომძლავრების ეპოქაში, რის წინაშეც ვდგავართ დღესდღეობით, გვმართებს ვკითხოთ საკუთარ თავს, განსაკუთრებით კი, ჩვენ, მართლმადიდებლებმა – რა უნდა გვასწავლოს ეკლესიის მამების მიერ ჩამოყალიბებულმა გარდამოცემამ ადამიანისა და ბუნებრივი გარემოს ურთიერთობის შესახებ?
ამგვარად, ჩვენი ისტორიის ბიზანტიური პერიოდის კვლევაც უკვე აღარაა ინტერესისა თუ ცოდნის დაგროვების საკითხი, არამედ იღებს განსაკუთრებულ ეგზისტენციალურ მნიშვნელობას.
ჩვენთვის, მართლმადიდებელი ბერძნებისათვის, ბიზანტია არაა მოწყვეტილი ჩვენი თანამედროვე ცხოვრებისაგან. ის მარადიულად ჩამკვიდრებულია ჩვენში ეკლესიის, მისი წმინდანებისა და ხატების საშუალებით, მისი მსახურებისა და, რაღა თქმა უნდა, საღვთო ლიტურგიის საშუალებით, ასევე მონაზვნობითა და მისი ასკეტური ზნე-ჩვეულებებით. ამ ყველაფრის შედეგად ბიზანტია ნაწილია ჩვენი იდენტობისა, მიუხედავად იმისა რომ დასავლური ტენდენციები მძლავრად შემოიჭრნენ ძველ დროშივე და ცნობიერებითაც და კულტურულადაც გაორების საფრთხის წინაშე აყენებდნენ ბერძნებს, ჩვენ ამ საფრთხეს ვუძლებთ და კვლავ დიდხანს გავუძლებთ.
მათ შორის ვინც თეოლოგიური და ფილოსოფიური შეხედულებების ჩამოყალიბებაზე უდიდესი ზეგავლენა მოახდინა ბიზანტიურ პერიოდში, გამოირჩევა წმინდა მაქსიმე აღმსარებელი. იგი დაიბადა დაახლოებით ჩვ. წ. 580 წელს კონსტანტინოპოლში, ოჯახში რომელსაც დიდი გავლენა ჰქონდა საიმპერატორო კარზე. მას მიეცა შესაძლებლობა, რომ თავი მიეძღვნა ფართო განათლებისათვის, განსაკუთრებით კი – ფილოსოფიისა და რიტორიკისათვის იქამდე, ვიდრე იმპერატორმა ჰერაკლემ იგი არ მიიღო საკუთარ კარზე სახელმწიფო მდივნის პირად დამხმარედ. მან მიატოვა ეს სახარბიელო თანამდებობა და გახდა მონაზონი ისე, რომ არ შეუწყვეტავს კავშირები საიმპერატორო კართან. 614 წელს იგი მონაზონია ქრიზეპოლში, ფილიპეს მონასტერში (კონსტანტინოპოლის ერთერთ გარეუბანში), შემდეგ წელს კი მას უკვე ვხვდებით კიზიკიაში, წმინდა გიორგის მონასტერში.
630 წელს მცირე აზიაში სპარსელების შეჭრის შემდეგ იგი გვხვდება კართაგენში, ევკრატას მონასტერში, სადაც უმეგობრდება მონასტრის იღუმენს, წმინდა სოფრონს. ეს უკანასკნელი 634 წელს იერუსალიმის პატრიარქი ხდება. ზეგავლენა, რომელიც სოფრონმა მოახდინა მაქსიმეს თეოლოგიურ შეხედულებებზე, განსაკუთრებით ქრისტოლოგიაზე, იყო გადამწყვეტი.
იმ ეპოქაში ეკლესია გაყოფის საფრთხის ქვეშ იყო დაძაბული საღვთისმეტყველო კონფლიქტის გამო. საკითხი იყო შემდეგი – ორი მოქმედება და ორი ნება თუ ერთი მოქმედება და ერთი ნება იყო ქრისტეს პიროვნებაში, რომელშიც 451 წელს ჩატარებული IV მსოფლიო კრების დოგმატის მიხედვით, შეურევნელად და განუყოფლადაა შეერთებული ორი ბუნება, ღვთაებრივი და ადამიანური.
სოფრონი იყო დამცველი „ორი მოქმედებისა და ორი ნებისა“. მაქსიმე გახდა მისი მიმდევარი და მხურვალე მხარდაჭერით სიღრმისეულად განავითარა მისი პოზიცია. ამ ქმედებამ იგი მიიყვანა საიმპერატორო პოლიტიკასთან მკვეთრ დაპირისპირებამდე. იმპერატორი გამოსცემდა სხვადასხვა დადგენილებებს, რითაც სურდა გამოენახა რაიმე კომპრომისი (მონოფიზიტებთან), რათა თავიდან აერიდებინა სოციალური განხეთქილება იმპერიაში, იგი უფრო მონოფიზიტთა მხარეს იყო გადახრილი. ამგვარად, არაერთი განსაცდელის შემდეგ, რომელთაც ამ საუბარში არ შევეხებით, 662 წელს კონსტანტინოპოლის მონოთელიტთა სინოდმა მაქსიმეს განაჩენი გამოუტანა და მარჯვენა ხელისა და ენის მოკვეთის შემდეგ ლაზიკაში გადაასახლა, სადაც გარდაიცვალა კიდეც იმავე წლის 13 აგვისტოს. თუმცა არ გასულა დიდი ხანი და მისი თეოლოგია განმართლდა – 680-681 წლებში კონსტანტინოპოლის VI მსოფლიო კრებამ მისი თეოლოგია დოგმატურად სრულყოფილად სცნო.
ეს მოკლე ისტორიული შესავალი ჩავთვალეთ აუცილებლად მათთვის, ვინც შეიძლებოდა გაცნობილი არ ყოფილიყო ამ დიდი ღვთისმეტყველისა და ფილოსოფოსის ბიოგრაფიას. დღეს ჩვენია მიზანია ვაჩვენოთ, როგორ უკავშირდება ეკლესიის ამ დიდი ღვთისმეტყველის ქრისტოლოგიური პოზიციები, რომლის ერთგულიც იყო მოწამეობამდე, ადამიანის ურთიერთობას ბუნებრივ გარემოსთან. რადგან, რაოდენ უცნაურადაც არ უნდა ჩანდეს ჩვენთვის, ქრისტოლოგია, რომლისათვისაც იღწვოდა მაქსიმე, და მისი მიღება ან არმიღება პირდაპირ და გადამწყვეტ ზეგავლენას ახდენს, (როგორც ვნახავთ), ბუნებაში ადამიანის ადგილის შესახებ ჩვენს შეხედულებაზე. დიახ, თეოლოგიას ნამდვილად უმჭიდროესი კავშირი აქვს ეკოლოგიასთან.
- წმინდა მაქსიმეს კოსმოლოგია
უპირველეს ყოვლისა, განვიხილოთ წმინდა მაქსიმეს კოსმოლოგია. მისთვის (ისევე როგორც ეკლესიის ყველა მამისათვის) სამყარო ღვთის შემოქმედებაა, არა თვითმყოფადი, არც თავისთავადი და არც ბუნებითად მარადიული, როგორც მას მიიჩნევდნენ ძველი ბერძნები. სამყარო შედეგია ღვთის სიყვარულისა, რომელმაც ინება საკუთარი თავის გარეთ სხვა რამის არსებობა. ღმერთსა და სამყაროს შორის არსებობს ონტოლოგიური სხვაობა. ღმერთის ბუნება და სამყაროს ბუნება რადიკალურად განსხვავებულია. აქედან გამომდინარე, სამყაროს განღმრთობა სრულიად შეუძლებელია.
ღმერთსა და სამყაროს შორის არსებული ეს ონტოლოგიური სხვაობა სამყაროს განადგურებას გამოიწვევდა, თუკი იგი (სამყარო) მხოლოდ საკუთარ ძალებს დაეყრდნობოდა. მაგრამ ღმერთს სურდა, რომ არ განადგურებულიყო სამყარო. არ სურდა სამყაროს განადგურება, არამედ მისი მარადიული არსებობა. სურდა, რომ ჰქონოდა (წმინდა მაქსიმეს მიხედვით) „არა უბრალოდ არსებობა, არამედ მარადიული არსებობა“. მაგრამ რადგან „მარადიული არსებობის“ თვისება, ესე იგი – უკვდავებისა, ეკუთვნის მხოლოდ ღმერთს, რომელსაც, სამყაროსაგან განსხვავებით, არა აქვს საწყისი და არ ექვემდებარება დროს, ამიტომ არ არსებობდა სხვა გზა ქმნილების მიერ უკვდავების მოპოვებისა, გარდა უქმნელ ღმერთთან ერთობისა. ეს ერთობა ქმნილისა და უქმნელისა (ღვთისა და სამყაროსი) წმინდა მაქსიმესათვის იმდენად მნიშვნელოვანი იყო, რომ მთელი მისი ღვთისმეტყველების ცენტრს წარმოადგენს.
წმინდა მაქსიმეს მიხედვით, ღმერთმა შექმნა სამყარო და ყველა არსებაში ჩადო ერთი ლოგოსი. იდეა, რომ სამყარო შეიცავდა არსებათა ლოგოსებს, ცნობილი იყო, ჯერ კიდევ, არქაულ სამყაროში, ძირითადად სტოიკოსთა სწავლებით. ეს იდეაა განსაკუთრებით განავითარა ფილონმა, შემდგომ კი – ორიგენემ. მაგრამ თითოეულ მათგანთან ეს იდეა შეიცავდა საფრთხეს, რომ სამყარო გაიგივებულიყო ღმერთთან. მაქსიმესთან კი ეს საფრთხე თავიდანაა აცილებული იმით, რომ არსებათა ლოგოსები დაკავშირებულნი არიან არა ღვთის აზრთან (სკეფსისთან), არამედ მის განზრახულებასთან. მაქსიმემ ლოგოსები მიაკუთვნა სამომავლო დანიშნულებას. სამყარო გადარჩება და იცხოვრებს მარადიულად, რადგან ღვთის სიტყვა (წმინდა სამების მეორე პიროვნება , რომელიც თავის თავში მოიცავს არსებათა ყოველ ლოგოსს, განკაცდება და გახდება ადამიანი. ამგვარად შეერთდება ქმნილი უქმნელთან და შესაქმე დაძლევს სიკვდილს, რომელსაც თავად, როგორც მოკვდავი თავს ვერ დააღწევდა ,
კავშირი ადამიანსა და შესაქმეს შორის
მაგრამ რატომ უნდა გახდეს ღვთის სიტყვა ადამიანი და არა სხვა რამე, მაგალითად, ანგელოზი? აქ არის გასაღები ადამიანის ურთიერთობისა დანარჩენ შესაქმესთან. წმინდა მაქსიმეს მიხედვით ადამიანს აქვს ერთადერთი უპირატესობა: თანაბრად შედგება ნივთიერი და გონებრივი სამყაროსგან. ღმერთს რომ სდომოდა გადარჩენილიყვნენ და მარადიულად ეცხოვრათ მხოლოდ გონიერ და სულიერ არსებებს (მხოლოდ სულებს), მაშინ არ გახდებოდა საჭირო სიტყვის განკაცება. სიტყვის მიერ ნივთიერი სხეულის მიღება ამტკიცებს, რომ ღმერთს უნდოდა ზიარებასა და ერთობაში ყოფილიყო მთელ ნივთიერ შესაქმესთან – აი წმინდა მაქსიმეს ქრისტოლოგიის პირველი და დიდი ეკოლოგიური შედეგი. შემოქმედისაგან წინასწარ განსაზღვრულია, რომ ბუნებრივი გარემო ადამიანთან ერთად ამაღლდეს ღმერთთან თანაზიარებით. ღმერთს მხოლოდ ადამიანის ცხონება კი არ სურს, არამედ მთელი შესაქმისა. ნივთიერი სამყაროს ეს მაღალი და საღვთო დანიშნულება მხოლოდ მაშინ განხორციელდებოდა, თუ ადამიანი ამას თავისუფალი ნებით დათანხმდებოდა. თვითუფლებრივობა, ანუ თავისუფლება ადამიანს, როგორც ღვთის ხატისებრ ქმნილებას შემოქმედისაგან მიეცა და ეს წარმოადგენს მის გამორჩეულ ნიშანს ცხოველებისა და სხვა ნივთიერი შესაქმისაგან.
ადამიანის თავისუფალი დათანხმების გარეშე შესაქმის ცხონება იქნებოდა იძულებითი და არ ექნებოდა არანაირი ღირებულება, რადგან წინააღმდეგობაში მოვიდოდა ღვთის სიყვარულთან (სიყვარული ყოველთვის პატივს სცემს თავისუფლებას). ამრიგად, ადამიანი შეიქმნა თავისუფალი, რათა მთავრობდეს დანარჩენ ნივთიერ ქმნილებებზე, რასაც წმინდა წერილიც მოწმობს : „აღორძინდით და განმრავლდით და ეუფლენით დედამიმიწას“. მაგრამ ადამიანმა ეს თავისუფლება ღვთისაგან მიიღო არა იმისათვის, რომ წარწყმიდოს ნივთიერი სამყარო, არამედ იმისათვის, რომ შეაერთოს ღმერთთან. ამგვარად, ადამიანი გახდებოდა მიკროკოსმოსი, რომელიც იშუამავლებდა ცასა და მიწას, ღმერთსა და სამყაროს შორის. ამიტომაც უთმობს წმინდა მაქსიმე თავის სწავლებაში დიდ ადგილს ამ შუამავლობის საიდუმლოს ანალიზს. განხეთქილების დაძლევა ორ მხარეს შორის – სამოთხესა და მსოფლიოს, ცასა და მიწას, გონიერთა და გრძნობადთა, და ბოლოს, ღმერთსა და შესაქმეს შორის – წმინდა მაქსიმესათვის ესაა ადამიანის მისია.
პირველმა ადამიანმა უარი თქვა ამ მისიის შესრულებაზე, გადაიხარა საპირისპირო მხარეს ( ამბობს წმინდა მაქსიმე) და იმის ნაცვლად, რომ სამყარო შეეერთებინა ღმერთთან, თავის თავი აქცია ღმერთად და ათვლის წერტილად მთელი სამყაროსათვის. ამგვარად, გაბატონდა ეგოიზმი, წმინდა მაქსიმეს მიხედვით, სათავე ყოველთა ვნებათა. და ღმერთის განზრახულება, რომ დაძლეულიყო მოკვდავობა, რომელიც ბუნებითად აქვს ქმნილებას, ვერ განხორციელდა. ადამიანმა თავისუფლების ეგოისტურად გამოყენებით მთელი შესაქმე და, უპირველეს ყოვლისა, საკუთარი თავი, სასიკვდილოდ გაწირა. ამგვარად, ბუნებითი განსხვავება არსთა შორის, ადამიანთა და დანარჩენ შესაქმეს შორის, უბრალო განსხვავებიდან გადაიქცა განხეთქილებად და დაპირისპირებად. წმინდა მაქსიმეს მიხედვით, სხვა რამეა განსხვავება და სხვა – განხეთქილება. ადამიანი განსხვავდება სხვა ცხოველებისაგან, მაგრამ არ არის განყოფილი მათგან. ამიტომაც, ადამიანისა და სხვა ცხოველთა კავშირის შესახებ, (ისე, როგორც ეს წარმოჩენილია თანამედროვე ბიოლოგიის მიერ), წმინდა მაქსიმე იტყოდა: დიახ, ადამიანს აქვს ბიოლოგიური კავშირი სხვა ცხოველებთან (რასაც ამტკიცებს თანამედროვე ბიოლოგია), მაგრამ მათგან განსხვავდება თვითუფლებრიობითა და თავისუფლებით“. ამ განსხვავებამ ჩვენ არ უნდა მიგვიყვანოს დაპირისპირებამდე (ადამიანსა და სხვა ცხოველებს შორის) – თითქოს ადამიანი არ იყოს გაერთიანებული დანარჩენ ქმნილებებთან. ასე რომ ყოფილიყო, შეუძლებელი იქნებოდა ადამიანის შუამავლობითი როლი ღმერთსა და მსოფლიოს შორის, როლი, რომელზეც წმინდა მაქსიმე ამდენს საუბრობდა. მაგრამ ადამიანის ბიოლოგიური ერთობა დანარჩენ ცხოველებთან არ ნიშნავს, რომ არ არსებობს განსხვავება – ცხოველი მოკლებულია თვითუფლებრიობას და თავისუფლებას, რომლებიც აქვს ადამიანს.
თუკი ვუარყოფთ ადამიანის ბიოლოგიურ მსგავსებას სხვა ცხოველებთან, მაშინ მისი შუამავლობა ნივთიერ სამყაროსა და ღმერთს შორის გახდება შეუძლებელი. და თუ არ ვაღიარებთ განსხვავებას ამ ორთა შორის, მაშინ ეს შუამავლობა გახდება იძულებითი. წმინდა მაქსიმეს ამ ფილოსოფიურ პოზიციას, რომ სხვა რამაა განსხვავება და სხვა – განყოფა, აქვს უზარმაზარი მნიშვნელობა.
ამგვარად, წმინდა მაქსიმეს კოსმოლოგია ანთროპოცენტრულია. ადამიანი მოწოდებულია ღვთისაგან, რათა ემსახუროს ქმნილების ღმერთთან ზიარებასა და ამაღლებას. თუმცა მისი კოსმოლოგია მხოლოდ ანთროპოცენტრული არაა. ადამიანი არ შეიძლება მოაზრებულ იქნას დანარჩენი ნივთიერი ქმნილებებისგან განცალკევებით – ისიც ნაწილი მისი. და რაც ხდება ნივთიერ ქმნილებებში , დაუყოვნებლივ შედეგებს იწვევს ადამიანში.
- წმინდა მაქსიმეს ქრისტოლოგიური კოსმოლოგია
ახლა კი ვნახოთ მაქსიმეს ქრისტოლოგიური კოსმოლოგია.
ადამიანის მოწოდება ღმერთისგან, რომ აღესრულებინა სამყაროს ღმერთთან შეერთების უმაღლესი მისია, წარუმატებლად დასრულდა. პირველმა ადამმა უარი თქვა მის განხორციელებაზე, რომელსაც ვერანაირად ვერ აღასრულებდა, თუ თავად არ შეუერთდებოდა ღმერთს (რადგან უარყო ღმერთთან ერთობა, ავტომატურად უარყო საკუთარი დანიშნულების აღსრულებაც). ამიტომაც ღმერთს შემოაქვს ახალი გვარი (ფორმა) თავისი თავდაპირველი „ჩანაფიქრის“ შესასრულებლად, რომელიც არსობრივად სხვა არაფერია, თუ არა მისი წინასაუკუნო განზრახულება – რომ ადამიანის მეშვეობით მთელმა შესაქმემ განიცადოს ღმერთთან ერთობა. ეს ახალი გვარი (ფორმა), რომლითაც (როგორც მაქსიმე ამბობს) ანახლებს, ანთუ ცვლის ბუნებებს არის ის, რომ ღვთის სიტყვა ხორციელდება და ხდება ადამიანი. არა იმისათვის რომ აცხოვნოს მხოლოდ ადამიანი ( აქ ყურადღებით), არამედ რათა გააერთიანოს მთელი შესაქმე ადამიანის მეშვეობით. ნიშანდობლივია, რასაც წმინდა მაქსიმე წერს თავის ნაშრომში „სხვადასხვა რთული ადგილების შესახებ“. წავიკითხავ ორიგინალს და, თუ საჭირო გახდა, მოვიყვან თარგმანს (მეუფე იოანე გულისხმობს ორიგინალის ძველ ბერძნულ ტექსტს და მის აღალბერძნულ ენაზე თარგმნას. თ. მ. ):
„ადამიანმა გაფლანგა ძალა, რომელიც მას მიეცა სამყაროს გასაერთიანებლად და ამ ფაქტმა იგი მიიყვანა სამყაროსთან განყოფამდე“, „იმ დონემდე, რომ შესაქმეს არარსებობაში გადასვლის საფრთხე ემუქრებოდა, იმ არარსებობაში გაუჩინარებისა, საიდანაც შეიქმნა.“
- ღვთის სიტყვის განკაცების მნიშვნელობა
ვფიქრობ არ ჭირდება თარგმნა, რამდენიმე სიტყვით აღნიშნავს წმინდა მაქსიმე, რომ სიტყვის განხორციელება ნიშნავდა ყოველივეს შემოკრებას და ყოველი განხეთქილების დაძლევას ისევ ადამიანის მეშვეობითვე. ამგვარად, სახეზე გვაქვს ადამიანის ერთობა შესაქმესთან, მაშასადამე, შესაქმე ადამიანთან მიმართებით მოდის ერთობაში. ხდება, როგორც ამბობს „ვითარცა სხვა ადამიანი“. შესაქმეც, თითქოს ისიც ადამიანი ხდებაო, უფრო მეტად თანაეზიარება ღმერთს ადამიანის მეშვეობით, ანუ შესაქმე იძენს მიზანს, თავს, ხელს, რომელსაც მიყავს მთელი ქმნილება ღმერთთან თანაზიარებაში.
ეს მნიშვნელოვანი ადგილი ჩვენთვის თვალსაჩინოს ხდის, რომ წმინდა მაქსიმესთვის განკაცების მიზანი სხვა არაფერია , თუ არა ის, რომ გახორციელდეს მთელი შესაქმის ერთობა „ვითარცა სხვა კაცისა“, ანუ ადამიანის მეშვეობით და ადამიანში, რათა თავიდან არიდებულ იქნას „არარსებობაში“ დაბრუნება (ანუ დაძლეულ იქნას სიკვდილი). ამგვარად, ეკლესიის ამ მამისათვის ცხონებას აქვს ფართო კოსმოლოგიური განზომილება და მისი ეპიცენტრია ადამიანის ურთიერთობა ბუნებასთან. ადამიანი შეიქმნა, რათა აღმოფხვრას ბუნებაში არსებული განყოფანი , რომლებიც იწვევენ სიკვდილს (სიკვდილი წმინდა მაქსიმესათვის იგივეობრივია განყოფისა), და ეს ყოველივე აღამაღლოს ღმერთამდე. ამიტომაც მაქსიმე, გარდა აღდგომისა, რომელიც სიკვდილის წინაშე გამარჯვებაა, განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ანიჭებს ასევე ამაღლებასაც, რითაც (ამას განსაკუთრებულად უსვამს ხაზს) შეუკავშირდა ღმერთს ჩვენი მიწიერი სხეული, როგორც ფაქტორი, რომელიც გვაკავშირებს გრძნობადთან, ანუ ჩვენს ფიზიკურ გარემოსთან.
აქ განსაკუთრებით უნდა აღვნიშნოთ ის ანტითეზა, რომელიც განასხვავებს მაქსიმეს შეხედულებას პლატონიზმის, ორიგენესა და ევაგრეს შეხედულებებისაგან. ისინი მიიჩნევდნენ, რომ სხეული არ იარსებებს ღვთის სასუფეველში, რადგანაც ნივთიერია და სულსა და გონებაზე დაბლა მდგომი. სხეულის იმ ელემენტად წარმოჩენა, რომელიც მონაწილეობს ადამიანის განღმრთობაში, უკავშირდება შეხედულებას, რომ მთელი ნივთიერი შესაქმე წმინდაა და პატივისცემის ღირსი. მოგვიანებით, თეოლოგები ამ შეხედულებით ასევე მხარდაჭერას უცხადებდნენ წმინდა ხატთა დაცვასაც, მაგალითად, წმინდა იოანე დამასკელს არ ერიდება, რომ დაწეროს: „და ნივთიერსაც პატივს ვცემ, რომლის მეშვეობითაც მოხდა ჩემი გამოხსნა“.
ნივთიერი სამყაროს შეფასების ასეთ ხარისხამდე ამაღლება, რომ ის დაუკავშირდეს თავად ღმერთს ქრისტეს პიროვნებაში, წარმოადგენს უფრო ნათელ მტკიცებულებას იმ მნიშვნელობისა, რომელსაც ანიჭებდნენ ეკლესიის მამები ფიზიკურ გარემოს. მათთვის ადამიანი წარმოუდგენელი იყო თავისი ფიზიკური გარემოს გარეშე, რომელიც მასთან ერთად ეცემა და მასთან ერთადვე გამოიხსნება. ადამიანის დაცემამ დაუყოვნებლივი შედეგი იქონია მის ბუნებაზეც.
ამიტომაც წერს პავლე რომაელთა მიმართ ეპისტოლეში, რომ „ყოველი დაბადებული თანა-კუნესის და თანა-ელმის მოაქამდე კაცისა თანა და მოელის თანაგამოხსნასა მის თანა“ (იხ. რომ. 8. 22-23). წმინდა მაქსიმე პავლესეულ ამ თეოლოგიას მაღალ თეოლოგიურ და ფილოსოფიურ მნიშვნელობას ანიჭებს, წარმოაჩენს რა ქრისტოლოგიურ კოსმოლოგიას, რომელშიც ადამიანი გადამწყვეტ როლს ასრულებს მთელი ქმნილებისათვის. ადამიანის პასუხისმგებლობა თავის ფიზიკურ გარემოზე ხდება ასე გადამწყვეტი.
- მაქსიმეს ეკლესიოლოგიური კოსმოლოგია
ვნახოთ, რას ვუწოდებთ მაქსიმეს ეკლესიოლოგიურ კოსმოლოგიას.
წმინდა მაქსიმეს შეხედულებებში კოსმოლოგიის, ანთროპოლოგიის და ქრისტოლოგიის კავშირი ეკლესიასთან წარმოადგენს დიდი ინტერესის საგანს. აღნიშნული მამისათვის ეკლესია არის ნიმუში მთელი გრძნობადი სამყაროსი – სამღვდელოება სიმბოლოა ცისა და ტაძარი – მისი მშვენიერებისა და მოწესრიგებულობის „მიწიერად მორთულობისა“. თავის „მისტაგოგიაში“ იგი ასევე წერს, რომ ეკლესია ადამიანის სიმბოლოცაა – „მისი სულია სამღვდელოება, გონება – საღვთო სამსხვერპლო და სხეული – ტაძარი“. ამგვარად, ეკლესიის მეშვეობით, სამყარო და ადამიანი განასახიერებენ ერთმანეთს.
ამგვარად, ადამიანი მიკროკოსმოსია მაკროკოსმოსში, მცირე დიდში, რადგან მასში ერთდებიან გრძნობადნი და გონიერნი. და ეკლესია ხატია თავად სამება ღმერთისა, რადგან მასში (ეკლესიაში) ხორციელდება ყოველთა ერთობა – სამყაროსი და ადამიანისა, – მიუხედავად მათი განსხვავებებისა, ვითარცა იტყვის, „განსხვავებული გზებისგან და სახეებისგან“ „რათა ეს განსხვავებები არ იყოს გაუცხოებისა და მტრობის მიზეზი არც ქმნილებათა შორის და არც მათი ღმერთთან მიმართებით“. ამ გზით, დაპირისპირებით, ქმნილებას ექმნება არარსებობაში დაბრუნების საფრთხე.
ეს ამაღელვებელი მიზეზებია ეკლესიისა და მისი კოსმოლოგიური მნიშვნელობის არსისათვის. ღმერთში განსხვავება არ ნიშნავს დაპირისპირებას, არამედ ერთობას. ასევე ეკლესიაში, მთელი სამყარო და თავად ადამიანი, მიუხედავად არსებათა შორის განსხვავებებისა, ერთდებიან ურთიერთისა და ღვთის მიმართ. არა უბრალოდ იმიტომ, რომ გახდნენ უკეთესები და იცხოვრონ უფრო ბედნიერად, არამედ რომ არ შეწყვიტონ არსებობა. ეკლესიის მიზანი არის არა ზნეობრივი, არამედ ონტოლოგიური. დაპირისპირებისა თუ მეტოქეობის დაძლევა არსებათა შორის ერთობით, რომელიც პატივს სცემს და არ აუქმებს განსხვავებას, არის სამკვდრო-სასიცოცხლო მნიშვნელობის საკითხი სამყაროსა და ადამიანისათვის. ეკლესია არსებობს იმისათვის, რომ ასახოს და განგვაცდევინოს დაპირისპირებისაგან დახსნილი სამყაროს რაობა, რომელიც (დაპირისპირება) იგივეობრივია სიკვდილისა და არარაობისა, რომელიც წინ უძღოდა სამყაროს შექმნას.
სამყაროს, ადამიანისა და ღმერთის ამ კავშირის განსახიერებას წმინდა მაქსიმე, უმთავრესად, ხედავს საღვთო ლიტურგიაში. ეკლესიის ამ მამისათვის ლიტურგია არის სამყაროს მსვლელობა (ადამიანის – შესაქმის მღვდლის მეთაურობით) ყოველი დაპირისპირებულის გაერთიანებისკენ და საუკუნო ცხოვრებისაკენ ღმერთთან საზიარებლად მის სასუფეველში. წმინდა მაქსიმესათვის ლიტურგია სახეა სამყაროსი, რომელიც ადამიანის, სამყაროსა და ღმერთს შორის არსებული დაპირისპირების აღმოფხვრის წყალობით ძლევს სიკვდილს. ასე რომ, საღვთო ლიტურგია (როგორც თავად ეკლესიაც) ფლობს უზარმაზარ ეგზისტენციალურ მნიშვნელობას არა მხოლოდ ადამიანისთვის, არამედ მთელი შესაქმისათვის.
- დასკვნები
ახლა კი რამდენიმე დასკვნა:
ზოგადად ვისაუბრეთ ბიზანტიის ერთერთი ყველაზე დიდი თეოლოგისა და ფილოსოფოსის სწავლებაზე – ადამიანის ადგილი ნივთიერ სამყაროში. წმინდა მაქსიმეს მიხედვით, ღვთისაგან ადამიანი შეიქმნა ერთადერთი პრივილეგიით , წილმქონეობდეს როგორც სხვა მატერიალურ ქმნილებებთან თავისი სხეულის მეშვეობით (მაქსიმესთვის და ეკლესიის სხვა მამებისთვის ჯერ კიდევ წმინდა ირინეოსის ეპოქიდან, სხეული შემადგენელია ადამიანის პირადი მეობისა, სხეულის გარეშე არ არსებობს ადამიანის ცნება), ასევე გონიერ არსებებთან და თავად შემოქმედთან იმ თვითუფლებრიობის წყალობით, რომელიც მას გააჩნია, როგორც ღვთის ხატისებრად შექმნილს. ეს ერთადერთი პრეროგატივა მისი მონაწილეობისა როგორც ნივთიერ, ასევე სულიერ და გონებრივ სამყაროში, ადამიანს მიეცა ერთი ამაღლებული მიზნისათვის – დაეხმაროს შესაქმეს ბუნებითი მოკვდავობის დაძლევაში და შეუერთდეს ბუნებით უკვდავ ღმერთს. ამგვარად, ადამიანი შეიქმნა არა იმისათვის, რომ გახდეს მბრძანებელი და ბატონი ბუნებისა, არამედ, რათა გახდეს მისი მღვდელი, რათა ხელთ იპყრას იგი და მიჰგვაროს ღმერთს. ამ სახით, ადამიანი გამოდის აუცილებელი ბუნებისათვის, მაგრამ ბუნებაც ასევე – ადამიანისთვის.
როგორც ვთქვით, წმინდა მაქსიმეს კოსმოლოგია ანთროპოცენტრულია, მაგრამ არა ანთროპომონისტური. ჰქონდა რა თავისუფლება ადამიანს თავისი კოსმოლოგიური მისიის შესრულებისას, მან უარყო შეესრულებინა იგი, რასაც მოყვა ტრაგიკული შედეგები როგორც თავად მისთვის, ასევე მთელი შესაქმისათვის. მას შემდეგ ბუნებას საფრთხე ემუქრება სწორედ მისგან, ვისაც დაევალა მისი დაცვა და მისი წარმატებისათვის ზრუნვა, ანუ ადამიანისგან. ამ საფრთხემ (მიანიშნებს წმინდა მაქსიმე) შეიძლება მიაღწიოს არარსებობაში დაბრუნებამდეც კი, ანუ განადგურებამდე. ადამიანის ცოდვას აქვს კატასტროფული შედეგები მთელი ბუნებისათვის. ამ ეგზისტენციალური საფრთხისაგან გამოხსნას თავისთავზე იღებს ქრისტე, როგორც სამების მეორე იპოსტასი, რომელიც ხდება ადამიანი, რათა აღასრულოს ის, რის გაკეთებაზეც უარი თქვა პირველმა ადამიანმა. ამგვარად, კვლავ ადამიანის მეშვეობით (თუმცაღა ღმერთთან შეერთებულისა) ღებულობს ბუნება შესაძლებლობას, რომ გადაურჩეს განადგურებას.
ქრისტე გამოიხსნის შესაქმეს ისე, რომ ადამიანი კვლავ რჩებასამყაროს ცხოვრების გასაღებად. ადამიანი რაც უფრო მეტად თანაეზიარება ღმერთს, შესაქმეც მით უფრო მეტად თავისუფლდება ხრწნილებისაგან. და რაც უფრო მეტად ენიჭება დამოუკიდებლობა ღმერთისაგან და თავისთავს განიკუთვნებს ღმერთად, მით უფრო გოდებს შესაქმე მის (ადამიანის) ფერხთქვეშ.
ეკოლოგიური კრიზისი, რომელსაც განიცდის დღეს ჩვენი სამყარო, დრამატულად ამტკიცებს წმინდა მაქსიმეს კოსმოლოგიას. პირველი ვინც ჩვენ დროში ხელი მოჰკიდა ეკოლოგიური კრიზისის შესახებ ისტორიული ფაქტების მოძიებას, ამერიკელი ისტორიკოსი Lynn White 1967 წელს ჟურნალ sience-ში ერთერთ სტატიაში აღნიშნავს ქრისტიანული თეოლოგიის პასუხისმგებლობას ეკოლოგიური პრობლემის გაჩენის თაობაზე. საქმე ეხება იმ შეხედულებას, რომ ადამიანს, როგორც ყველა სხვა არსზე უფრო მაღლა მდგომს, აქვს უფლება ბატონობდეს ბუნებაზე.
ბეკონის, დეკარტესა და კანტის სახელით განმანათლებლობა მოუწოდებს ადამიანს, რომ ბუნება ყავდეს მონობის უღელში და მეცნიერებისა და ტექნოლოგიის განვითარებით გახდეს (დეკარტეს ფრაზის თანახმად) „უფალი და მფლობელი ბუნებისა“. ასეც მოხდა და შედეგებიც სახეზე გვაქვს და კიდევ უფრო მტკივნეული იქნება მომავალი თაობებისათვის.
თუ ეკოლოგიურ პრობლემას რაიმე კავშირი აქვს ჩვენს მსოფლმხედველობასთან და მენტალიტეტთან (და უდავოდ აქვს), მაშინ ბიზანტიას შეუძლია, რომ ბევრი რამ გვასწავლოს ჩვენ. წმინდა მაქსიმეს კოსმოლოგიური ანთროპოლოგია, რომელიც შევეცადეთ, რომ ლაკონურად გაგვეანალიზებინა აქ, არ არის რომელიღაც ბიზანტიელი თეოლოგის ცალკეული მოსაზრება. მთელი ბიზანტიური კულტურა გადაჯაჭვულია ამ საეკლესიო ავტორის კოსმოლოგიურ იდეებთან. ბიზანტიური არქიტექტონიკა და განსაკუთრებით, ტაძრების არქიტექტურა, ხატწერა და ტაძრების დეკორაცია, და უპირველეს ყოვლისა, ბიზანტიური საღვთო ლიტურგია, ჰიმნოგრაფია და ფოლკლორი თავისი გადმოცემებითა და დღესასწაულებით – ყველა წარმოადგენს პრაქტიკაში განხორციელებას იმ კოსმოლოგიისა, რომელსაც ვხვდებით ეკლესიის ამ მამასთან. საუბარია ცხოვრების წესსა და გვარზე, რომელიც შესაქმეს განიხილავს პატივისცემით და მას მიიყვანს და მიუძღვნის ღმერთს, როგორც მისსავე (ღმერთის) საკუთარ ძღვენს, რომელსაც სწირავს ევქარისტიაში: „შენთა შენთაგან შენდა შემწირველნი ყოველთა და ყოვლისათვის“.
ბიზანტიური ლიტურგიაში ადამიანი პოულობს სწორ დამოკიდებულებას ბუნებრივ გარემოსთან, ხოლო ბიზანტიურ სამონასტრო ტრადიციაში, რომელთანაც მჭიდრო კავშირი ჰქონდა წმინდა მაქსიმეს, ასევე მცირე მოაზროვნეებსა და ასკეტებს, ეგოიზმის, როგორც ეკოლოგიური პრობლემის სათავის აღმოფხვრასთან მიმართებაში.
მართლმადიდებელ ეკლესიას წმინდა მაქსიმეს ტრადიციის გაგრძელებით შეუძლია წვლილი შეიტანოს ჩვენი ეპოქის ეკოლოგიური კრიზისის დაძლევაში. წმინდა მაქსიმეს მსგავსი თეოლოგები დღესაც აქტუალურნი არიან და ამისათვის საკმარისია მათი სწავლებების ეგზისტენციური მნიშვნელობის წარმოჩენა.
დღევანდელი ჩემი მოხსენებაც წარმოადგენდა მოკრძალებულ მცდელობას ამ მიმართულებით”.
