I ლექცია ციკლიდან „სიცოცხლე სიცოცხლის შემდეგ“

ავტორი: დეკანოზი ალექსანდრე მენი

ტექსტის მოწოდებისათვის მადლობას ვუხდით თამარ კოტრიკაძეს
და გამოქვეყნების უფლებისათვის – “კავკასიურ სახლს”
ალექსანდრე მენი. „სიცოცხლის, სიკვდილისა და რწმენის სიმბოლოს შესახებ“.
თარგმნა თამარ კოტრიკაძემ. თბ., 2019 წ. გვ. 304-331.

დღეს იმაზე ვისაუბრებთ, რაც თითოეულ ადამიანს ეხება. შეიძლება სიცოცხლის ხანმოკლეობა და წარმავალობა დავივიწყოთ, მაგრამ ის ადრე თუ გვიან მაინც შეგვახსენებს თავს.

როდესაც ადამიანი საკუთარ თავს მაღალ იდეალებს უყენებს, მიზნებს ისახავს, ხშირად ავიწყდება, ჩვენი ცხოვრება რამდენად მოკლეა. ბევრი ადამიანი წინათაც და ახლაც რაღაც ღვარძლიანი ნიშნისმოგებით ცდილობს ისეთი მეცნიერული არგუმენტები მოიძიოს, რომელიც ადამიანის სულის უკვდავების შესახებ უძველეს მოძღვრებას გააცამტვერებს. არადა ეს სხვა არაფერია, თუ არა მეცნიერებას ამოფარებული სწრაფვა განადგურებისაკენ, იმისკენ, რომ კაცობრიობას წაერთვას უსანუკვრესი, უძვირფასესი სასოება, თუმცა მისი მესვეურები ამაოდ ირჯებიან, რადგან ცივილიზაციის ყველა ეტაპი, ყველა საზოგადოება სულის უკვდავების იდეისაგან განუყოფელია.

არქეოლოგთა მიერ აღმოჩენილ ქვის ხანის სამარხებში ადამიანები დედის საშოში მოკუნტული ჩანასახის პოზაში არიან დაკრძალულნი. ამით ძველი დროის ადამიანებს სურდათ გამოეხატათ, რომ ფიზიკური სიკვდილის შემდეგ სხვა სიცოცხლე იწყება. ეგვიპტის, ბაბილონის, ინდოეთის, საბერძნეთის უძელესი რელიგიები მუდამ იმორტალიზმის, სულის უკვდავების მყარ ნიადაგზე იდგნენ. ეს მთელი კაცობრიობის კოლექტიური, ერთიანი გამოცდილებაა. ძველი ეგვიპტელისათვის იმქვეყნიური ცხოვრება ამქვეყნიურის მსგავი იყო. მიუხედავად ამისა, საიქიოში ადამიანი უზენაეს არსებებს, ღმერთებს უტოლდებოდა და მისი სული ერთგვარ იდუმალ ფერისცვალებას განიცდიდა.

სხვა ცივილიზაციებს საიქიო ბნელ და პირქუშ ადგილად ესახებოდათ. ამაოდ ცდილობენ ჩაგვაგონონ, რომ უკვდავების იდეა ადამიანის შიშმა ერთგვარი ნუგეშის სახით წამოაყენა. ნახეთ, რას ამბობს საიქიოს შესახებ ჰომეროსი. ვფიქრობ, აქ დამსწრეთა უმრალესობას ოდესმე, ახალგაზრდობაში მაინც გაქვთ წაკითხული „ოდისეა“. გაიხსენეთ, რა უსიხარულოა მის მიერ აღწერილი სულეთი. მაგრამ სულები იქ მაინც არსებობენ, ისინი არ გამქრალან. და იმავე ბერძნულ რელიგიაში მოგვიანებით ჩნდება აზრი სიკვდილის შემდგომ ადამანის სულის ორად გაყოფის შესახებ. ერთი ნაწილი ბნელ ერებოსში ჩადის, მეორე კი სხვა, ნათელ სამყაროში გადადის.

ინდური ცნობიერებისათვის პიროვნება არ არსებობს. არის ერთადერთი ზეპიროვნება – ღვთაებრივი ყოფიერება, რომლის გამონატყორცნსაც ჩვენი პიროვნებები წარმოადგენს. ისინი ამ სამყაროში წამით იბადებიან და კვლავ მიდიან, ზეყოფიერებაში იძირებიან. და მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუკი სიცოცხლის წყურვილი, ამქვეყნიური ურთიერთობები, კარმული მისაგებელი კვლავ დედამიწაზე უხმობთ, ისინი სხვა ადამიანთა თუ ცოცხალ არსებათა სახით განსხეულდებიან. ასე თუ ისე, ინდოელს მუდამ ესმოდა, რომ სიკვდილი დასასრული სულაც არ არის.

ბერძნულმა ფილოსოფიამ ისტორიაში პირველად მოგვცა სულის უკვდავების გონებაჭვრეტითი დასაბუთება. პლატონი იმ მოსაზრებას ავითარებს, რომ ჩვენი ცნობიერება, ადამიანის სული არამატერიალური, მაგრამ, ამასთან, სავსებით რეალური საწყისია. ადამიანის სული ნაწილებისაგან არ შედგება, აგრეგატი არ არის, ამიტომაც მისი დეზინტეგრირება, ნაწილებად დაშლა შეუძლებელია. თვითანალიზმა, რომლითაც ახალი ძველბერძნული სოკრატესეული ფილოსოფია დაიწყო, ადამიანი იმ აზრამდე მიიყვანა, რომ ჩვენი „მე“ ამქვეყნიური სამყაროს სტიქიებისაგან სრულიად განსხვავებული ბუნების მატარებელია. ადამიანის სული, მოუხელთებელი, უხილავი, უწონო, ერთგვარად სტუმარია ამ ბუნებრივ სამყაროში, სადაც, ასე თუ ისე, ყველაფერი შეიძლება იქნას დანახული, აიწონოს და გაიზომოს.

მაშინაც, როცა ადამიანის აზროვნება სამყაროში ღვთის ყოფიერების საიდუმლოებებს უახლოდებოდა, როდესაც ბუნების ძალებს აღმერთებდა და თაყვანს სცემდა და მას მერეც, რაც ბიბლიური მოძღვრების მეშვეობით ერთადერთი ღვთის შესახებ მარადიულ გამოცხადებას მიუახლოვდა, ადამიანი, ასე თუ ისე, მუდამ ამტკიცებდა სულის უკვდავებას. ის, რაც საგანთა სამყაროს არ ეკუთვნის, სწორედაც შეუმუსრველი უნდა იყოს. მოგვიანებით ქრისტიანმა ფილოსოფოსებმა, როგორიცაა თომა აქვინელი, და ახალი დროის ფილოსოფოსებმა, მაგალითად, ლაიბნიცმა, სახელდობრ უკვდავების იდეის განხილვა დაიწყეს. რას ნიშნავს დაშლა? რაღაც ნაწილების თუ ნაწილაკების მოძრაობას. რას ნიშნავს მოძრაობა? სივრცეში ადგილმდებარეობის შეცვლას. მაგრამ არ არსებობს ისეთი სივრცე, რომელშიც ადამიანის სული იქნებოდა მოთავსებული.

ერთხელ აწ განსვენებულ ეპისკოპოსსა და ცნობილ ქირურგს, ლუკა ვოინო-იასენეცკის[1], ჰკითხეს: „ნუთუ სულის უკვდავების გწამთ, როცა მკვდარი ადამიანის სხეული ამდენჯერ გაგიკვეთიათ?“ მან კი უპასუხა: „მკვდარი ადამიანის სხეული მართლაც ბევრჯერ გამიკვეთია, მაგრამ მასში არასოდეს მინახავს არც ფიქრი, არც გონება – მხოლოდ ორგანოები, მკვდარი ორგანოები“. ესე იგი, პრინციპში, შეუძლებელია  დავინახოთ ის, რაც ადამიანური ბუნების არსს შეადგენს.

ვფიქრობ, ბევრ თქვენგანს სმენია რეიმონდ მოუდის წიგნის შესახებ[2]. მასზე ვრცელი პრესა არსებობს როგორც ჩვენთან, ისე საზღვარგარეთაც. დოქტორი მოუდი ესაუბრა უამრავ ადამიანს, რომლებმაც კლინიკური სიკვდილი გადაიტანეს, და იმ დასკვნამდე მივიდა, რომ დღეს უკვე შეუძლებელია ჩვენი წინაპრებივით ვიმეოროთ, თითქოს „იქიდან“ ჯერ არავინ მობრუნებულა. დღეს მედიკოსთა წყალობით უკვე არაერთი ადამიანი ვიცით „იქიდან“ მობრუნებული.

მსგავს მოვლენებს დიდი ხნის წინათ შევეჩეხე, როდესაც წიგნი „სიცოცხლე სიცოცხლის შემდეგ“ ჯერ კიდევ არ ყოფილა გამოსული. იმ ადამიანთა ნაამბობს ვიწერდი, რომლებიც საოპერაციო მაგიდაზე გარდაიცვალნენ, მაგრამ რეანიმატორებმა სიცოცხლე დაუბრუნეს. ისინი მიამბობდნენ, საკუთარ სხეულს გარედან როგორ ხედავდნენ, იქვე მყოფი ექიმისა და ექთნების ხმები ესმოდათ, არნახულ სიმსუბუქესა და ბედნიერებას განიცდიდნენ, ამასთან, თავი საღად უმუშავებდათ და საკუთარ ფიზიკურ თავს, ასე ვთქვათ, გვერდიდან დასცქეროდნენ.

ერთ-ერთმა მათგანმა მიამბო, რომ ბედნიერების ამ განცდასთან ერთად ფიქრობდა: „აი, ცის სასუფეველში მოვხვდი. სწორეს ეს უნდა იყოს ცის სასუფეველი და აქ დრო არ არსებობს, ჩვენთან კი მხოლოდ წამები და წუთებია“. თუმცა სინამდვილეში გარშემო ისევ იმ საავადმყოფოს პალატას ხედავდა. რაღაცნაირად მოახერხა კედელში გასვლა და სამყარო დაინახა, – ეს თითქოს ისევ ის სამყარო იყო, მაგრამ, ამავე დროს, სხვა, უცნაური, თითქოს ყოველივე ჩვეულს რაღაც ფარდა ახადესო.

ეს  ვლადიმირ სოლოვიოვის[3]  ცნობილ ლექსს მოგვაგონებს ნივთიერების უხეში ქერქის შესახებ, რომელიც სამყაროს სულიერ ძლევასა და მშვენებას ფარავს[4] . ამგვარი ამბები ერთი მეორეს ბევრს დეტალში ემთხვეოდა და, როდესაც გამოვიდა წიგნი „სიცოცხლე სიცოცხლის შემდეგ“, მას სრულებით არ გავუკვირვებივარ, რადგან ყველაფერი უკვე ნაცნობი დამხვდა. საერთოდ, ქრისტიანთათვის აქ მულოდნელი არაფერია: მუდამ ამ რწმენას ვეყრდნობოდით. „მთლად არ მოვკვდები…“ თუმცა იმ გაგებით არა, რა გაგებითაც პოეტმა ეს სიტყები წარმოთქვა. პუშკინმა რთული სულიერი განვითარების გზა გამოიარა და, როდესაც „ძეგლს“ წერდა, ღვაწლსა დ

საქმეში უკვდავებას გულისხმობდა: „სული სანუკვარ ქნარში იცოცხლებს მაშინ, ხორცი როცა ჩაიფერფლება…“

მაგრამ თითქოს ამის პასუხად ჟღერდა სხვა ადამიანის სიტყვები, ვინც ალექსანდრე პუშკინზე ადრე გარდაიცვალა და მის წინამორბედად ითვლება. ვგულისხმობ გავრილა დერჟავინს[5] . თავის ოდაში „ღმერთი“ ის ადამიანს მოიხსენიებს, როგორს ამქვეყნად სტუმრად მოსულს,  კვლავ ღვთაებრივ უკვდავებას რომ უნდა დაუბრუნდეს. პოეტი სიკვდილის წინაც კი, უკვე გაციებული ხელით  პატარა დაფაზე მარადისობის შესახებ ლექსს წერდა. მისი საწყისი სიტყვები ბიბლიური ეკლესიასტეს გალენით დაწერილს წააგავს, თუმცა მთლიანობაში მისი რთული ცხოვრების უღრმესი გამოცდილებითაა ნაკარნახები:

„დროის მდინარე თავის დინებით

ხალხის ყოველგვარ საქმეს წაიღებს

და მივიწყების ხრამში ჩაახრჩობს

ხალხებს, მეფეებს, დროს და თარიღებს.

და თუ საყვირის და ლირის ჰანგებს

ის გადარჩენას მაინც არგუნებს,

მარადისობის მსახვრალი პირი

მასაც დახრავს და გაანადგურებს“[6] .

რაც „სანუკვარმა ქნარმა“ შემოგვინახა, არც ისაა მარადიული. მარადული მხოლოდ ისაა, რაც სხვა სამყაროს ეკუთვნის, რაც სამყაროს ევოლუციის უდიდეს სასწაულს – შესაქმისეულ ისტორიას შეადგენს. თუკი მატერიალური სამყარო ენტროპიის მიმართლებით მოძრაობს, როდესაც ენერგია თანდათან მუხტს კარგავს და ყველაფერი სითბური სიკვდილისაკენ მიდის, ამის საპირისპიროდ, ბიოსფერო შესაქმის ნამდვილი სასწაულია, ეს ჩვენი პლანეტის ცოცხალ არსებათა სამყაროა, რომელიც უდიდეს მუხრუჭად, უდიდეს გამოწვევად უდგას წინ სიკვდილის ჩანჩქერს, მატერიას არყოფნისკენ, სიკვდილისაკენ რომ მიაქანებს.

მაგრამ სიკვდილთან ამ ბრძოლაში ბიოსფერო ვეება ხეს წააგავს, რომელიც, რათა ზამთარში არ დაიღუპოს, ფოთლებს კარგავს. ფოთლების როლში ურიცხვი ინდივიდუუმი, ცოცხალ არსებათა ურიცხვი სახეობა, ოჯახი, კლასი გამოდის. ისინი იღუპებიან, მაგრამ ბიოსფეროს მძლავრი ხე, სიცოცხლის ხე უკვდავია და მარად ურყევად დგას. რადგან დაფარული, იდუმალი, თუმცა ადამიანისათვის აწ უკვე ცხადი ძაფები ხეებს ზღვის ფსკერის ბინადრებთან აკავშირებს, ადამიანს – უმცირეს მწერთან, ზღვის გიგანტურ ბინადარს – ისეთ არსებასთან, რომლის დანახვაც მხოლოდ მიკროსკოპითაა შესაძლებელი.

სიცოცხლის ერთიანი სტრუქტურა მთელ ბიოსფეროშია ჩადებული. ის ერთიანი სქემით, ერთიანი გენეტიკური პრინციპით მოქმედებს. ბიოსფერო იმ ელემენტების საფუძველზეა აგებული, რომლებიც მას ბუნებაში დახვდა. თქვენ კარგად მოგეხსენებათ, რომ სიცოცხლის მთავარი კომპონენტი, დეზოქსირიბონუკლეინის მჟავა, იმ ნივთიერებათაგან შედგება, რომლებიც არაცოცხალ ბუნებაში გვხვდება. მაგრამ აი, ბიოსფეროს საუფლოში რაღაც იდუმალი გზით ჩაისახა ახალი საუფლო, რომელსაც ვერნადსკი და ტეიარ დე შარდენი ნოოსფეროს უწოდებენ, ესაა გონების სფერო (ბერძნ. noos აზროვნება, გონება).

ნოოსფეროს გასაოცარი თვისება აქვს: ის არ არის იმაზე დაფუძნებული, რაც წინა ფაზებში გვხვდება. თუმცა სამყაროში ვხვდებით აზროვნების ზოგიერთ ელემენტს, ბუნებაში მაინც არ გვაქს ის, რასაც სულს ვუწოდებთ, – ეს არც ახალი შემოქმედებაა, არც ზნეობრივი არჩევანი, სიღრმისეული თვითშეგნება თუ უსასრულობისაკენ სწრაფვა.

როდესაც დედალი რვაფეხა კვერცხს დებს, ის ამავდროულად თავსაც იკლავს, – გარკვეული ჯირკვლის ამოქმედება მის სიცოცხლეს წერტილს უსვამს. რატომ ხდება ასე? მან თავისი მოწოდება შეასრულა. იგივე მოსდის მრავალ სხვა ცოცხალ არსებასაც. ვისაც საღამოს მდინარის თავზე მოფარფატე გამჭვირვალე, მსუბუქი მედღეურა-ნემსიყლაპიების გუნდები უნახავს, ალბათ, უფიქრია, ნეტავ ეს რა დღესასწაულიაო. ეს კი სიყვარულისა და სიკვდილის დღესასწაულია. რადგან ეს მედღეურები ისე იბადებიან, პირის ღრუც კი არ გააჩნიათ, ჭამაც კი არ სჭირდებათ. მათი ერთადერთი მოწოდებაა, ცხოვრების ერთდერთ საღამოს წყლიდან, ჭუპრიდან ამოვიდნენ, ჰაერში იცეკვონ, შეწყვილდნენ, ახალ თაობას სათავე მისცენ და ამავე დღეს დაიხოცონ. დილით წყლის ზედაპირზე ამ მწერთა მთელი მოვერცხლისფრო ფენის ნახვა შეგიძლიათ. მათ დედამიწაზე თავიანთი საქმე შეასრულეს.

ალფრედ რასელ უოლესი[7], რომელმაც ბუნებრივი შერჩევის გზით ევოლუვიის თეორია იმავე დროს შეიმუშავა, რაც დარვინმა, გაოცებით წერდა იმის შესახებ, თუ რამდენი ისეთი რამაა ჩადებული ადამიანის სულსა და ცნობიერებაში, რაც მას გარემოსთან შესაგუებლად არ სჭირდება. უზენაესის შეცნობისაკენ, უანგარო ცოდნისაკენ სწრაფვა, მრავალფეროვანი უნარები, რომლებიც ადამიანის გენიას ახასიათებს, – ეს ყოველივე სიცოცხლის შენარჩუნებას არ ემსახურება. მეტიც: ეს უნარები ადამიანს ხშირად საფრთხისკენ, სიკვდილისკენ უბიძგებს.

ცხოველის არსება, მართალია, ფსიქიკის უმარტივეს ელემენტებს შეიცავს, მაგრამ მაინც მთლიანად მისი მატერიალური ცხოვრების ანარეკლია. და, თუკი ცხოველმა მატერიალური ცხოვრების მოთხოვნილებები და ფსიქიკური ცხოვრების ელემენტარული მოთხოვნილებები დაიკმაყოფილა, მას მეტი არაფერი სჭირდება, ცხოველი მშვიდადაა. ასე, მაგალითად, გერმანელი მკვლევარი შალერი ტყეში გორილებთან, მაღალგანვითარებულ არსებებთან ცხოვრებისას გაოცებული დარჩა იმით, თუ რამდენად უინიციატივონი და ფრაგმენტულნი არიან, არც გამოგონების უნარი აქვთ. იმიტომ, რომ მტრები არ ჰყავთ, არავისგან დამალვის საჭიროება არ აქვთ. საკვები მუდამ ხელთ აქვთ. როგორც იტყვიან, ძირითადი პრობლემები მოგვარებული აქვთ და ამიტომ მათი ცხოვრება ასეთ ძილბურანში გადის.

ადამიანი კი, ძირითადი მოთხოვლილებები რომც დაიკმაყოფილოს, თუნდაც საკვები, ტანისამოსი და  ყველაფერი სხვა ჰქონდეს, თუკი ის ნორმალური ადამიანია, ამას არ დასჯერდება. გოეთეს „ფაუსტის“ უდიდესი მნიშვნელობა სწორედ ამ იდეაშია. მეფისტოფელი ადამიანს მეტისმეტად დაბლა აყენებდა. რას დაპირდა ფაუსტს? ახალგაზრდობას, სიყვარულს, სიმდიდრეს, ძალაუფლებას, დიდებას. ეს ყოველივე მისცა. მაგრამ ფაუსტი არასოდეს, ერთი წამითაც კი არ დაკმაყოფილებულა. და მხოლოდ სიცოცხლის მიწურულს შეიგრძნო, რაოდენ ძვირფასი შეიძლება იყოს წამი! როდის? როდესაც რაიმე მიიღო?

არა. როდესაც გაცემა და ადამიანებისადმი მსახურება დაიწყო. ამაოდ ფიქრობდა მეფისტოფელი, რომ ნიძლავი მოიგო. ფაუსტის უკვდავი ნაწილი ზეცაში ამაღლდა, როგორც ამას გოეთე ტრაგედიის დასასრულს წერს. მეფისტოფელი კი მოტყუებული დარჩა. რადგან ვინც ბედნიერებას თავისთვის არ ეძებს, ქვენა საწყისებზე გამარჯვებულიც სწორედ ის გამოდის.

ადამიანი „მეამბოხეა, დაეძებს გრიგალს“[8]  და, როგორც კი მშვიდდება, დეგრადირებას იწყებს. ადამიანი ნოოსფეროს ნაწილია. ის მარადისობაში გატყორცნილ ისარს ჰგავს.

მთელი პოეზია, მთელი ხელოვნება, მუსიკის მთელი საიდუმლოება – ეს ყოველივე ადამიანის მატერიალურ მოთხოვნილებათა დაკმაყოფილებას არ ემსახურება. რა თქმა უნდა, საკუთარ სხეულში არსებობისათვის ადამიანს ეს ყოველივე სჭირდება. მაგრამ აქ ერთგვარი ტრანსფორმაცია ხდება, როგორც ნახშირისა და ალმასის შემთხვევაში – მცირე გარდასახვის შედეგად ვიღებთ ალმასს. ბინძური მიწა, ნაკელი, საიდანაც მშვენიერი ყვავილი აღმოცენდება.

ეს იმას როდი ნიშნავს, რომ ადამიანის სულს მისივე სხეული ბადებს. თავიდანვე გითხარით, რომ ჩვენს არამატერიალურ სულსა და მატერიალურ ბიოლოგიურ სხეულს შორის ხარისხობრივი სხავაობაა. ჩვენ არც ლოგიკური, არც ფაქტობრივი დამტკიცება გვაქვს იმისა, რომ მატერიალურს სულიერის შექმნა შეუძლია. და, თუკი ვინმე გეტყვით, თითქოს სხეულის სიკვდილთან ერთად სულიც წყვეტს არსებობას, ეს იმის ტოლფასი იქნება, სატელეფონო სადენი რომ გადაჭრათ და ტელეფონი დადუმდეს, თქვენ კი ამტკიცოთ, სადენის მეორე ბოლოზე ყველნი დაიხოცნენო. კავშირი გაწყდა, მაგრამ რით დაამტკიცებთ იმას, რომ სულმა  არსებობა შეწყვიტა? ანდა რას ნიშნავს „შეწყვიტა“?

ჯერ კიდევ ახალგაზრდობაში, მოპასანის ერთ რომანში თუ მოთხრობაში გამაოცა სიტყამ „დაიშრიტა“: ქალი ჭაში ჩახტა და ის, რასაც მისი სული ეწოდება, ჭის ფსკერზე დაიშრიტა. რას ნიშნავს „დაიშრიტა“? მე რომ სანთელი ან კოცონი ავანთო, მერე კი ჩავაქრო, რა მოუვა, ბელეტრისტიკის კი არა, ფიზიკის გადასახედიდან? ეს მხოლოდ მატერიის საარსებო ფორმის შეცვლა იქნება. და, თუკი სული  სხეულის მეშვეობით საკუთარი თავის რეალიზებისა და გამოვლენის საშუალებას კარგავს, ეს იმას როდი ნიშნავს, რომ სული განადგურდა და აორთქლდა. ის მისთვის ჩვეულ სფეროში დაბრუნდა.

ადამიანის სხეულიც უკვალოდ ხომ არ ორთქლდება. ის მიწის მკლავებს, დედა-ბუნების წიაღს, მის წრებრუნვას უბრუნდება. და ჩვენი სხეულის არც ერთი ატომი არ იღუპება, არამედ ქვეყნიერების ამ წრებრუნვაში ერთვება. მაგრამ რა საფუძველი გვაქვს, ვამტკიცოთ, თითქოს უმძლავრესი ფაქტორი, ადამიანის სული, რომელიც მთელ პლანეტას უცვლის სახეს, ამახინჯებს და, ამავდრულად, ალამაზებს კიდეც, ორლეული პირით წარსულსაც აღწევს და მომავალსაც, წამიერი წვდომის შემძლეა, მუდამ პარადოქსული და მოულოდნელია, – თითქოს ეს ფაქტორი იმდენად უბადრუკია, რომ შეიძლება სხეულზე დაბლა იდგას, რომელიც მხოლოდ საარსებო ფორმას იცვლის. სულიც იცვლის ფორმას. მაგრამ როგორ?

თუკი ბიოსფერო სიცოცხლის, სამყაროს ხის მთლიანს ინარჩუნებს, ნოოსფეროსთვის მთავარია არა ხე, არა მთლიანი, არა მხოლოდ ჯამი, არამედ ელმენტებიც. რადგან სულს ერთი უმნიშვნელოვანესი თვისება აქვს და, ვფიქრობ, ამას ყველანი გაიგებთ: ეს სულის პიროვნული ხასიათია. სული სტიქია არ არის. ცნობიერება, აზროვნება, შემოქმედება იმ მაგნიტური პოლუსის გარშემოა კონცენტრირებული, რომელსაც ჩვენს „მე“-ს ვუწოდებთ.

კვანტური მექანიკის ერთ-ერთი ფუძემდებელი ერვინ შრედინგერი[9]  წერდა, რომ ადამიანმა შეიძლება საკუთარი წარსული დაივიწყოს, თუკი ჰიპნოტიზიორის ზეგავლენით ცნობიერებიდან მოგონებებს ამოაცლიან. შეიძლება საცხოვრებლად სხვა ქალაქში გადავიდეს, სახელი და კიდევ ბევრი რამ შეიცვალოს. მაგრამ ეს თვით მას ვერ მოკლავს, რადგან ის, მისი „მე“ მაინც დარჩება და მას ვერაფერი გაანადგურებს, – შრედინგერის აზრით, ვერც მაშინ, როდესაც მისი სხეული განადგურდება.

ეს დიდი, უმნიშვნელოვანესი ფაქტი ნოოსფეროს თვისებაა. როდესაც ვინმე ამ ფაქტის უარყოფას ცდილობს, მას არსებობის პრეზუმპცია ავიწყდება, ის, რომ, როგორც ბერგსონი ამბობდა, ჯერ კიდევ დასამტკიცებელია, ქრება თუ არა სული. ჩვენს ხელთ არსებული ფაქტები საამისოდ არ კმარა და, მეორე მხრივ, არსებობს მრავალი ფაქტი, რომელიც საპირისპიროს გვიმტკიცებს.

ცნობილი ამერიკელი ფსიქოლოგი უილიამ ჯეიმსი[10]  უამრავ ცდას ატარებდა, რომლის დროსაც რაღაცნაირად მოახერხა გარდაცვლილ ადამიანთა ცნობიერებასთან კავშირის დამყარება. მისი ანგარიშები გამოქვეყნდა. მათი შესწავლით არაერთი საზოგადოება იყო დაკავებული. ეს ყველაფერი მეცხრამეტე საუკუნის მიწურულს და მეოცის დასაწყისი ხდებოდა. უდიდესი მასალა მიაწოდათ პარაფსიქოლოგიამ. გაკეთდა არაერთი აღმოჩენა, კერძოდ, ერთ-ერთი გასაოცარი აღმოჩენა იმაში მდგომარეობს, რომ სული სამყაროში საზღვრების გარეშე მოქმედებს.

დედამ შეიძლება შვილის ტრაგედია ან სიკვდილი იმწამსვე იგრძნოს, მაშინაც კი, როცა ის დედამიწის მეორე ბოლოში იმყოფება. ერთი სულის მეორეზე ზეგავლენის ეკრანირება ვერაფრით ხერხდება.  ნებისმიერი სხივისა თუ ველის ეკრანირება შეიძლება, სულისა კი არა. სხვათა შორის, ამით აიხნება ის, თუ რატომაა შესაძლებელი ორ მანძილზე ზეგავლენა. ახლა ბევრს ლაპარაკობენ კაშპიროვსკის[11]  სატელევიზიო სეანსებზე. ის თითქოს შორსაა, აქ მხოლოდ მისი გამოსახულებაა. მაგრამ სინამდვილეში სული უნიჭიერესი ჰიპნოზიორია. სხვათა შორის, არც ის იცის ვინმემ, თუ რა არის ჰიპნოზი, თუმცა ფაქტობრივად ეს ერთი სულის მეორეზე ზეგავლენაა. თანაც ყოვლად პარადოქსული ზეგავლენა. კარგია ეს თუ ცუდი, ამაზე ახლა არ ვიმსჯელებთ. მხოლოდ ფაქტებს ვგულისხმობ.

პირადად დავსწრებივარ მესინგის[12]  ექსპერიმენტებს. ნიჭიერი ადამიანი იყო. ჩემი თანდასწრებით, დარწმუნებული ვარ, ეს ფოკუსი არ ყოფილა, თვალახვეულს შეეძლო სხვისი დამალული ნივთის მოძებნა. როგორც მოგვიანებით აღიარა, ეს არ ყოფილა რაღაც მიკრომოძრაობათა ფიქსაცია, როგორც იმხანად მისი ასისტენტები ხსნიდნენ. საკუთარი თვალით ვხედავდი, რომ ამ ადამიანს ხელს კი არ ჰკიდებდა, არამედ თვალახვეული თვითონ მიდიოდა და ნივთს პოულობდა. ეს იმას ნიშნავს, რომ სული ძალზე თავისებურად მოქმედებს, მას, როგორც, თუნდაც, ელექტროენერგიას, გამტარები არ სჭირდება.

ასეთია სულის გასაოცარი თვისებები. არამატერიალურობა. სრულიად განსაკუთრებული მთლიანობა, ერთობა. ზედროულობა. რადგან სულის წიაღში დრო სხვანაირად მიედინება. ამას მარტივი მაგალითით აგიხსნით. როდესაც ზიხართ და რაღაცას ელოდებით, ათი წუთი უსასრულოდ იწელება. და პირიქით. სულის მიერ დროის აღქმა დროის ხანგრძლივობის ობიექტურ ფიქსაციას არ ემთხვევა.

სული შემოქმედია. თქვენ შეიძლება მითხრათ, ცხოველებიც ქმნიანო. დიახ, ბიოსფერო ბევრ რამეს ქმნის. ფუტკრების ფიჭებსაც, ფრინველების ბუდეებსაც, უამრავ სხვა რამესაც. მაგრამ დაფიქრდით, შეიძლება თუ არა ამას შემოქმედება ვუწოდოთ, როდესაც ფუტკრები თუ წავები ერთსა და იმავე მოძრაობებს, თავიანთი წინაპრების მსგავსად, ინსტინქტურად, გაუცნობიერებლად, თაობიდან თაობაში ათასობით წლის მანძილზე იმეორებენ? ადამიანი კი იმას ქმნის, რაც ჯერ არ ყოფილა. ნებისმიერი თქვენგანი დამეთახმება, რომ მხატვრის, პოეტის, მწერლის ღირსება იმაშია, რომ ის არნახულ სამყაროს ქმნის,  მანამდე რომ არ არსებობდა. იმ შემთხევაშიც კი, როდესაც რეალისტურ პეიზაჟებს ხატავს, მაშინაც კი, როდესაც ჩვენს წინაშეა რერიჰის ტილო „ბრაჰმაპუტრა“[13] , ეს ის ბრაჰმაპუტრა არ არის, რომელსაც ფოტოაპარატის ობიექტივი დააფიქსირებდა, არამედ მხატვრის შემოქმედებითი წარმოსახვის პრიზმაში გადატეხილი იდუმალი მდინარე.

მხოლოდ სულს ძალუძს ფანტომთა შექმნა, გამოგონება, შეწებება და გახლეჩა. მხოლოდ სული თრთის მშვენიერებისა და დიდების წინაშე. ადამიანის შემოქმედების უმაღლესი გამოვლინებებია რელიგიური შემოქმედება, ხელოვნება, მუსიკა, ბოლოსდაბოლოს, სიყვარული. ეს ყველაფერი განსაკუთრებული და საოცარია. ვინც ფიქრობს, რომ ეს ევოლუციის ნაგავია, რომელიც ყურადღებას არ იმსახურებს და შეიძლება გადაყარო, იმას არ ესმის ამ სამყაროს კანონზომიერებები, არ ესმის, რომ სამყარო ყოველივე მნიშვნელოვანს ინახავს და უფრთხილდება. პიროვნება მწვერვალზე დგას. უყვარს, ქმნის, შეიცნობს და არ იღუპება.

ის ადამიანები, ვინც, XVIII საუკუნიდან მოყოლებული, იმორტალიზმის, უკვდავების იდეის გაცამტვერებას ცდილობდა, ექიმ კაბანისის[14]  მსგავსად ამბობდნენ: „ტვინი ისევე გამოიმუშავებს სულს, როგორც ღვიძლი – ნაღველს“. მაგრამ ეს აზრსმოკლებული მტკიცებაა: ღვიძლიც და ნაღველიც მატერიაურია, ისინი შეიძლება დავინახოთ და გავზომოთ. გვამში შეიძლება ორივეს მივაგნოთ. მაგრამ, აბა, შეეცადეთ ფიქრი იპოვოთ! თავში ნეირონების ყველა მოძრაობის დაფიქსირება შეიძლება, მაგრამ ფიქრი მოუხელთებელია. ეს მხოლოდ ფანტასტიკურ რომანში თუა შესაძლებელი.

როდესაც ადამიანი უეცრად საკუთარი არსების ზედროულობას, განსაკუთრებულობას აღმოაჩენს, გვეუბნებიან, ეს ცხოვრებისაგან გაქცევააო. სიმართლე გითხრათ, ეს ზნეობრივი საყვედური უკვდავების იდეის წინააღმდეგ მიმართულ მთავარ და ყველაზე სერიოზულ არგუმენტად მიმაჩნია. ეს ზნეობრივი საყვედური იმაში მდგომარეობს, რომ ადამიანებს იმქვეყნიურობის იმედით აღარ სურთ, აქ რაიმე ბოლომდე, ჭეშარიტად აკეთონ. მათი სოციალური აქტივობა კლებულობს, ჩნდება აუტსაიდერის პოზიცია, მეშჩანის, ჰედონისტის პოზიციები და სხვა.

რამდენად სამართლიანია ამგვარი ბრალდება? ამაზე ბევრი მიფიქრია და მრავალი წლიის განმავლობაში, როგორც მოძღვარი, ასობით, იქნებ ათასობით ადამიანსაც ვაკვირდებოდი. და, ბოლოს და ბოლოს, დავრწმუნდი, რომ ეს აზრი მცდარია. ეს იმიტომაა მცდარი, რომ როდესაც ადამიანმა იცის, რომ მისი შრომა მარადისობაში გამოძახილს ჰპოებს, ეს მის ამქვეყნიურ ცხოვრებას ამდიდრებს და ასაზრდოვებს. რადგან, თუკი ეს ასეა, მაშინ ხომ ვეღარავინ იტყვის, რომ მარადისობის მსახვრალი პირი ყველაფერს დახრავს და გაანადგურებს.

ჩვენ ვიცით ის, რასაც წმინდა წერილი გვიცხადებს. ის გვეუბნება, რომ ადამიანს, – ასეთია მოციქულ პავლეს სიტყვები, – ჭეშმარიტად არ შეუძლია მიღმიერის განცდები წარმოიდგინოს და ჯეროვნად აღწეროს. ნიშანდობლივია, რომ წიგნში „სიცოცხლე სიცოცხლის შემდეგ“ აღწერილ ადამიანებსაც ძალზე უჭირთ თავიანთი იმქვეყნიური გამოცდილების აღსაწერად სათანადო გამოთქმების შერჩევა.

ვისაც სახარება გაქვთ წაკითხული, მინდა, თითოეული თქვენგანის ყურადღება იმაზე გავამახვილო, რომ ქრისტე, მარადიულ სიცოცხლეზე ლაპარაკისას, როდესაც ადამიანის უკვავებას გულისხმობს, თითქმის არასოდეს აღწერს ამ მდგომარეობას. ის თითქმის მუდამ მხოლოდ იმაზე საუბრობს, თუ რა უნდა აკეთოს ადამიანმა აქ და ახლა, ამქვეყნიურ ყოფიერებაში, დედამიწაზე. ესე იგი, ჩვენთვის საკმარისია ცენტრალური პრაქტიკული ჭეშმარიტების ცოდნა: რასაც ამ ცხოვრებაში დავთესთ, მარადისობაშიც სწორედ ის გაღვივდება. ეს ძალზე ცხადი და ლოგიკურია.

ზოგჯერ შემხვედრია უმძიმესი ცხოვრებისეული – შინაგანი, ზნეობრივი, ყველანაირი – პრობლემების მქონე ადამიანები. ამ პრობლემების გადაჭრას ქვეყნიდან სადმე შორს წასვლით ცდილობდნენ. მაგრამ მათგან მიღებული წერილებით ვხვდებოდი, რომ ყველა პრობლემა ისევ მათთანვე დარჩა. ადამიანს ისინი ყველგან თან დააქვს. ასევეა სიკვდილიც. ადამიანი სულში ყველაფერს დაატარებს: სიკეთესაც, ბოროტებასაც, არარაობასაც და დიდებასაც. ბუნებრივია, არარაობა შეიძლება ერთგვარად ამოიწვას, შემცირდეს, აზრი დაკარგოს. მაგრამ რა მოსდის იმ ადამიანს, რომლის მთელი ცხოვრებაც ბოროტებაშია ჩაფლული, რომელიც ბოროტებას თესდა, რომლის უბადრუკი ცხოვრებაც მთლიანად ელემენტარულ სტიქიებს, ელემენტარულ მოთხოვნილებებს ექვემდებარებოდა? ყველაფერი წამში ჩამოეჭრება და ის ყოველგვარი შესაძლებლობების გარეშე დარჩება, რადგან თავის დროზე სულიერად არ განვითარებულა. დოქტორ მოუდის მიერ აღწერილი ყველა ადამიანი ამბობს: „ჩვენ დარწმუნებუნი ვართ უკვდაებაში, მაგრამ იმაშიც ვართ დარწმუნებულნი, რომ ის ჩვენს ამქვეყნიურ ცხოვრებას, მის ორ ელემენტს – სიყვარულსა და სიბრძნე-წვდომას – ასახავს“.

ამგვარად, უკვდავების შესახებ მოძღვრება მნიშვნელოვანი მამოძრავებელი ფაქტორია იმ პასუხისმგევლობისა, ადამიანს  საკუთარი თავისა და სხვების წინაშე რომ აკისრია; ის პასუხს აგებს თავისი ქმედებების, სიტყვების, ფიქრების გამოც კი. ადამიანში ჩამალულია, კოდირებულია უდიდესი შესაძლებლობები, მთელ ჩვენს მიწიერ ცხოვრებას რომ აღემატება. ამიტომაც ამ შესაძლებლობების ბოლომდე გახსნა მხოლოდ უსასრულო ევოლუციის, სულის იმ უსასრულო განვითარების დასასრულსაა მოსალოდნელი, რომელიც დედამიწაზე შეუძლებელია.

ექსპერიმენტული ფსიქოლოგიის ფუძემდებელი ფეჰნერი[15]  ამბობდა, რომ ადამიანი ერთხელ კი არა, სამჯერ ცხოვრობს. პირველად დედის საშოში სრულ სიმარტოვეში ცხრა თვეს ატარებს და სძინავს. ამ დროს იქმნება მისი სხეულის ორგანოები, რომლებიც ჯერ კიდევ ბიოსფეროს ეკუთვნის. შემდეგ იბადება და ამ დაბადებას ისე აღიქვამს, როგორც სიკვდილს. ეს გასაგებიცაა, რადგან ამ მომენტში ბავშვი იგუდება, დედის სხეულს სწყდება და, ვიდრე ფილტვები არ გაეხსნება, აგონიის მსგავს მდგომარეობაშია.

და აი, იწყება მეორე ცხოვრება. აქ უკვე ძილს ღვიძილი ენაცვლება, სიმარტოვეს – ადამიანთა გარკვეულ წრესთან ურთიერთობა. ადამიანის ფიზიკური, ბიოსფერული ელემენტი ბოლომდე იფურჩქნება და საკმაოდ მალევე იწყებს ჭკნობას. მაგრამ აქვე ვითარდება, იშლება, მდიდრდება და იზრდება, უფრო ზუსტად კი, შეიძლება გაიზარდოს სულიერი საწყისიც.

ამის შემდეგ მესამე ცხოვრება იწყება. მასში ძილი არ არის, ეს მარადი სიფხიზლეა. ეს ცხოვრება სულიერ არსებათა უსასრულო რაოდენობისთვისაა გახსნილი. არა მხოლოდ წინასწარმეტყველთ, ნათელმხილელთ და მისტიკოსებს, – თითოეულ ადამიანს ცხოვრების განსაკუთრებულ მომენტებში შეუძლია ისეთი წუთები განიცადოს, როდესაც

და მსწრაფლ მომესმა მე თრთოლა ცისა,

ანგელოზების ფრენა ციურნი,

აღმოცენება ველზედ ვაზისა

და ზღვის ქვემძრომთა წყლის ქვეშე დენა[16] .

ასეთ წუთებში გვეჩვენება, თითქოს მთელი სამყარო ჩვენშია. კოსმიური ცნობიერების ამ გამოცდილებასთან ზიარება სწორედ ისაა, რაც ადამიანს იმქვეყნად მოელის. მაგრამ ეს უსასყიდლოდ კი არა, მხოლოდ თავგადადებული შრომის ფასად მოხდება.

სულის უკვდავების როგორც დამტკიცება, ისე უარყოფაც მათემატიკურად შეუძლებელია. რატომაა ასე? როდესაც ცნობილი რუსი ქიმიკოსი ბუტლეროვი[17]  მედიუმიზმის მასალებზე დაყრდნობით სულის უკვდავების დამტკიცებას ცდილობდა, კომისიამ, მისი კოლეგა მენდელეევის[18]  თაოსნობით, ფაქტები საკმარისად დამაჯერებლად არ სცნო. მაგრამ დასკვნაში მენდელეევმა დაწერა, რომ, მართალია, მტკიცებულებები არ არსებობს, თვით მას, როგორც ქრისტიანულ ტრადიციაში აღზრდილ ადამიანს, ურჩევნია, უკვდავების რწმენა შეინარჩუნოს.

რატომ არ არსებობს მტკიცებულებები? იმიტომ, რომ, ისინი ცხადი და უეჭველი რომ ყოფილიყო, მაშინ შემოქმედების, სიკეთისა და თვითსრულყოფისკენ მოწოდება ბრძანებად, სასტიკად თავსმოხვეულ აზრად გადაიქცეოდა. ადამიანი კედელთან იქნებოდა მიმწყვდეული და არჩევნის საშუალება აღარ დარჩებოდა, ეს კი პიროვნების დამცირებას ნიშნავს. შემოქმედის წინაშე ადამიანი მის ხატად და მსგავსებად მხოლოდ მაშინ ჩაითვლება, თუკი ის მასთან ნებაყოფლობით მიდის, თუკი უფსკრულზე ხტება და, ამგვარად, ბლეზ პასკალის თქმით, რისკს ახორციელებს.

როგორიც არ უნდა იყოს ის მეცნიერული მონაცემები, უკვდავებაზე ჩვენეულ წარმოდგენას რომ გააძლიერებს, მთავარ საყრდენად მაინც მარადისობისაკენ, სიკეთისაკენ ჩვენი ნების მისწრაფულობა უნდა გვექცეს, უნდა ვეცადოთ, აღვასრულოთ უფლის მოწოდება „იყავით სრულქმნილნი“, რომელიც სახარებაში ჟღერს. ადამიანო, იყავ უსაზღვროდ სრულქმნილი, როგორც სრულქმნილია შენი ზეციური მამა[19] .

და მაშინ პრაქტიკაში შევიცნობთ, ჩვენი სულის სიღრმით ჩავწვდებით იმას, რომ არსებობს უსასრული ღვთაებრივი სიყვარული, რომელიც ადამიანსა და სამყაროს მოიცავს, და ადამიანიც, თუკი მართლაც სურს სრულქმნილობის გზაზე სიარული, აუცილებლად მისკენ იღებს გეზს.

დრო და სიკვდილი მეფობენ ქვეყნად, –

ჩამოითვლება მათი ფურცლებიც;

რაც ირგვლივ არის, წყვდიადი შთანთქავს,

სიყვარულის მზე არის უცვლელი[20] .

სერაფიმოვიჩის სახ. კულტურის სახლი, 1989 წლის 8 დეკემბერი.

[1] . ლუკა ვოინო-იასენეცკი (1877-1961) – რუსული მართლმადიდებელი ეკლესიის ეპისკოპოსი, 1946 წლიდან – სიმფეროპოლისა და ყირიმის არქიეპისკოპოსი, ქირურგი, მეცნიერი. (მთარგმნელის შენიშვნა)

[2] რ. მოუდი. „სიცოცხლე სიცოცხლის შემდეგ“. 1976 წ. (მთარგმნელის შენიშვნა)

[3] ვლადიმირ სერგის ძე სოლოვიოვი (1853-1900) – რუსი რელიგიური მოაზროვნე, პოეტი, ლიტერატურის კრიტიკოსი. (მთარგმნელის შენიშვნა)

[4] ლ. სლოვიოვი. შესავალი პოემისათვის „Три свидания“.

[5] გაბრიელ (გავრილა) დერჟავინი (1743-1816) – განმანათლებლობის ეპოქის რუსი პოეტი, სახელმწიფო მოხელე, სენატორი. (მთარგმნელის შენიშვნა)

[6] თარგმანი ვასილ გულეურის. (მთარგმნელის შენიშვნა)

[7] ალფრედ რასელ უოლესი (1823-1913) – ბრიტანელი ნატურალისტი, ბიოლოგი, მოგზაური, ანთროპოლოგი.

[8] სიტყები მიხეილ ლერმონტოვის ლექსიდან „Белеет парус одинокий…“

[9] ერვინ შრედინგერი (1887-1961) – ავსტრიელი ფიზიკოს-თეორეტიკოსი. (მთარგმნელის შენიშვნა).

[10] უილიამ ჯეიმსი (1842-1910) – ამერიკელი ფილოსოფოსი და ფსიქოლოგი. (მთარგმნელის შენიშვნა).

[11] ანატოლი კაშპიროსკი (დაიბ. 1939 უკრაინის სსრ-ში) – საბჭოთა ფსიქოთერაპევტი, რომელმაც 1989 წელს პოპულარობა მოიპოვა ტელეგადაცემით „ექიმ-ფსიქოთერაპევტის, ანატოლი კაშპიროვსკი ჯანმრთელობი სეანსები“. (მთარგმნელის შენიშვნა)

[12] ვოლფ მესინგი (1899-1974) – საბჭოთა ესტრადის მსახიობი, მენტალისტი, რომელიც საჯარო ფიქოლოგიურ ცდებს ატარებდა. (მთარგმნელის შენიშვნა)

[13] ნიკოლოზ რერიჰი (1874-1947) – რუსი მხატვარი, ფილოსოფოსი, მისტიკოსი, მოგზაური, მწერალი, არქეოლოგი. ბევრი იმოგზაურა, მათ შორის, ინდოეთსა და ტიბეტში. ფერწერული ტილო „ბრაჰმაპუტრა“ 1945 წელს ინდოეთში შექმნა. (მთარგმნელის შენიშვნა)

[14] კაბანისი, პიერ ჟან ჟორჟი (1757-1808) – ფრანგი ფილოსოფოსი, ექიმი, ვულგარული მატერიალიზმის წინამორბედი (დედნის რედ. შენიშვნ.).

[15] გუსტავ თეოდორ ფეჰნერი (1801-1887) – გერმანელი ფსიქოლოგი, ერთ-ერთი პირველი ექსპერიმენტული ფსიქოლოგი, ფსიქოფიზიოლოგიისა და ფსიქოფიზიკის ფუძემდებელი. (მთარგმნელის შენიშვნა)

[16] ა. ს. პუშკინის ლექსიდან „წინასწარმეტყველი“, ქართული თარგმანი – ილია ჭავჭავაძის. (მთარგმნელის შენიშვნა)

[17] ალექსანდრე ბუტლეროვი (1828-1886) – რუსი ქიმიკოსი, ორგანულ ნივთიერებათა ქიმიური აგებულების თეორიის ავტორი, რუს ქიმიკოსთა „ბუტლეროვის სკოლის“ ფუძემდებელი. (მთარგმნელის შენიშვნა)

[18]დიმიტრი მენდელეევი (1834-1907) – დიდი რუსი ქიმიკოსი, ფიზიკოსი, ეკნომისტი და. ა. შ. სანკტ-პეტერბურგის უნივერსიტეტის პროფესორი, საიმპერატორო სამეცნიერო აკადემიის წევრ-კორესპონდენტი. (მთარგმნელის შენიშვნა)

[19] მათე 5:48. (მთარგმნელის შენიშვნა)

[20] სტრიქონები ვლადიმირ სოლოვიოვის ლექსიდან: „…Милый друг, истомил тебя путь“. ქართული თარგმანი – ვასილ გულეურის. (მთარგმნელის შენიშვნა)

***

თანამშრომლობისათვის განსაკუთრებული მადლობა ოთარ მუშკუდიანს.